Historia prawnej ochrony zwierząt w Polsce i na świecie – jak to się zaczęło?

Historia prawnej ochrony zwierząt w Polsce i na świecie zaczyna się już na początku istnienia naszej cywilizacji. Od tego czasu stosunek ludzi do zwierząt, a wraz z nim ich prawna ochrona, przeszły znaczną ewolucję. Przez wiele wieków, począwszy od starożytności, ludzie traktowali zwierzęta jak narzędzia czy maszyny, które miały służyć ułatwieniu ich pracy i codzienności. Wynikało to przede wszystkim z tego, że filozofia państw zachodnich zdominowana była przez doktryny takich myślicieli jak Arystoteles czy św. Tomasz, którzy uważali zwierzęta za istoty położone niżej od ludzi w hierarchii bytów, a przez to stworzone tylko po to, aby im służyć. Poprawie losu zwierząt nie pomogła też teoria barokowego filozofa Kartezjusza. Uznawał, że zwierzęta są ”automatami” niezdolnymi do odczuwania bólu i cierpienia.

Najdawniejsze dzieje

Mimo tak opresyjnego stosunku do zwierząt, władcy wydawali pewne prawa (choć w niewielkiej ilości i w niewielkim zakresie), które miały na celu ograniczanie wyzysku i zabijania zwierząt. Za artefakt prawnej ochrony zwierząt można uznać pochodzący z innego kręgu kulturowego dekret cesarza Indii z II w p.n.e. który zakazywał zabijania m.in. papug, żurawi i nosorożców.

fot. Andrew Skowron

Swój wkład w ochronę prawną zwierząt od czasów średniowiecza ma także Polska. Najstarszą polską regulacją w tej dziedzinie jest akt Bolesława Chrobrego, który zabraniał polowań na bobry. Król powołał nawet urząd bobrowników, których zadaniem była egzekucja tego prawa. Innym władcą, który ustanawiał prawa chroniące zwierzęta, był Władysław Jagiełło, który ograniczył polowania m.in. na tury, jelenie i łosie. Tury były otoczone specjalną troską, gdyż utworzono straż która miała pilnować i dokarmiać te zwierzęta. Dekrety chroniące określone gatunki wydawali także Zygmunt II August oraz Stefan Batory.

Filozofia w obronie zwierząt

Znaczne zmiany w postrzeganiu zwierząt zaszły w XVIII wieku, głównie za sprawą rozwoju koncepcji humanitarnych i utylitarnych. Były one tworzone przez filozofów takich jak Wolter, który za barbarzyństwo uważał żywienie się ciałem i krwią zwierząt, oraz Jean – Jacques Rousseau, który postulował objęcie prawami naturalnymi także zwierząt z powodu ich świadomości. Przede wszystkim był to jednak Jeremy Bentham – według tego myśliciela zwierzęta mają swoje własne prawa i interesy nie dlatego, że są rozumne, lecz dlatego, że mogą odczuwać cierpienie.

fot. Andrew Skowron

Pierwsze ustawy

Wzrost ilości regulacji prawnych chroniących zwierzęta nastąpił w XIX wieku, choć ich inicjatorzy wcale nie mieli łatwej drogi do zrealizowania swoich postulatów. Współcześni aktywiści mogą brać przykład z brytyjskiego posła Richarda Martina. W 1821 roku przedstawił on brytyjskiej Izbie Gmin projekt ustawy zakazującej maltretowania koni. Propozycja została wyśmiana przez pozostałych członków zgromadzenia, których bardzo rozbawiło to, że następnym razem zechce on pewnie wprowadzić prawo dla osłów, psów i kotów.

Martin pomimo braku poparcia i upokorzenia nie poddał się. W kolejnym roku udało mu się uchwalić pierwszą na świecie ustawę, która karała znęcanie się nad niektórymi zwierzętami. Na przekór posłom, którzy wyśmiali jego propozycję, ustawa ta chroniła także osły oraz psy.

Aby nowe prawo przyniosło efekty, Richard Martin postanowił utworzyć stowarzyszenie, które miało wnosić skargi za przestępstwa przeciwko zwierzętom. Stowarzyszenie to przekształciło się później w RSPCA (Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals) – pierwszą na świecie organizację zajmującą się ochroną praw zwierząt. W 1866 roku kolejna tego typu organizacja – ASPCA – powstała w USA.

W XIX wieku również i na ziemiach polskich, pozostających pod zaborami, obowiązywały pewne prawa chroniące zwierzęta. Podstawy nowoczesnej ochrony zwierząt stworzyła ustawa chroniąca świstaki i kozice górskie uchwalona w 1868 roku przez sejm krajowy w Galicji. Warto o niej wiedzieć, gdyż była to pierwsza tego typu ustawa w Europie, która oparta była na badaniach naukowców.

fot. Konrad Łoziński

W Polsce, już po odzyskaniu niepodległości, również istniały przepisy biorące w ochronę zwierzęta – głównie za sprawą rozporządzenia Prezydenta RP z 1928 roku. Rozporządzenie uznawało znęcanie się nad zwierzętami za wykroczenie karane karą grzywny lub aresztu. Znajdowało ono zastosowanie do zwierząt udomowionych, ptactwa, ryb, płazów i owadów.

Zeszłe stulecie – czy w końcu się obudziliśmy?

Druga połowa XX stała pod znakiem wysokiego rozwoju naukowego. Ludzie zaczęli być świadomi tego, jak zgubny wpływ na środowisko i ekosystemy ma ich działalność. Na arenie międzynarodowej zaczęto tworzyć konwencje i umowy, których celem było zatrzymanie degradacji przyrody i otoczenie jej większą troską. Wśród nich znalazła się uchwalona przez Międzynarodową Federację Praw Zwierząt w 1978 r. Światowa Deklaracja Praw Zwierząt, zatwierdzona następnie przez UNESCO. Przesłaniem, jakie niesie za sobą deklaracja, jest uznanie, że zwierzę nie jest rzeczą, a także że wszystkie zwierzęta mają prawo do życia, szacunku, wolności, a od człowieka mają prawo oczekiwać poszanowania, opieki i ochrony. Światowa Deklaracja Praw Zwierząt nie ma mocy prawnie wiążącej, ale mimo tego powinniśmy dążyć do tego, aby jej postanowienia nie były tylko ambitnymi postulatami lecz powszechną rzeczywistością.

A jak wygląda to obecnie?

Z ulgą możemy przyjąć fakt, że w dzisiejszych czasach ochrona praw zwierząt ma się lepiej niż kiedykolwiek i wciąż jest wzmacniana. Wiele państw przyjęło akty prawne, które mają na celu zapewnienie lepszego bytu zwierzętom. Pojawiają się regulacje zakazujące hodowli zwierząt futerkowych – przykładowo w Austrii i Niemczech, czy zakazy wykorzystywania zwierząt w cyrkach w państwach takich jak Brazylia i Grecja. Godne do naśladowania są rozwiązania przyjęte w Holandii, gdzie od 2011 r. roku istnieje policja do spraw ochrony zwierząt oraz w Austrii, gdzie utworzono urząd Rzecznika Ochrony Zwierząt, o którego powołanie w Polsce zabiegamy. Podpisz petycję do Sejmu RP, aby pomóc nam powołać Rzecznika Ochrony Zwierząt w Polsce i tworzyć kolejne karty w historii ochrony zwierząt!

fot. Andrew Skowron

Ta historia pokazuje, jak wielkie zmiany zaszły w świadomości społeczeństwa. Nie postrzegamy dziś już zwierząt jak maszyn i wiemy, że mogą odczuwać ból, strach czy stres. Dzięki rozwojowi nauki i zmianom ideologicznym wprowadziliśmy wiele rozwiązań, które poprawiają los istot innych gatunków. Nie oznacza to jednak, że jest on idealny. Wciąż musimy zabiegać o to, aby zapewnić zwierzętom warunki, na jakie zasługują. Wiele razy w naszych staraniach spotkamy się z oporem, ignorancją i niezrozumieniem. Nie możemy wtedy zapominać o jednostkach takich jak Richard Martin, których niezłomność doprowadziła finalnie do poprawy losu zwierząt i wytyczenia nowych standardów ich ochrony.

Tekst: Magdalena Górak

Źródła:

Peter Singer – Wyzwolenie Zwierząt

Karolina Kuszlewicz – Prawa Zwierząt. Praktyczny Przewodnik

Marta Jarosz – Ochrona zwierząt w Polsce na przestrzeni dziejów

Tomasz Pietrzykowski – Spór o prawa zwierząt